Merkeziyetsiz Mahkemeler, Merkeziyetsiz Tahkim: Kleros
Kleros platformunun Eylül 2019 tarihli teknik dökümanı Aristotle’ın “kim mahkemeleri kontrol eder, devleti kontrol eder” sözü ile başlamaktadır.
Kleros – Whitepaper
Bu yazıda merkeziyetsiz mahkemeler sloganı ile hayata geçirilen ve kullanıcılarına merkeziyetsiz tahkim hizmeti sunmayı amaçlayan Kleros platformu tanıtılacak ve bu platformdan hareketle blokzincir, akıllı sözleşme tabanlı hukuk uygulamalarının geleceğine projeksiyon tutulmaya çalışılacaktır. Kleros platformuna geçmeden önce konunun daha iyi anlaşılması adına bu platformun mevcut hukuk uygulamalarındaki karşılığı, benzeri olan tahkim kurumundan bahsedilecektir.
Tahkim
Adalet, hukuk mekanizması, bir devletin, modern anlamda ulus devletin en önemli meşruiyet kaynağıdır. Hukuk sisteminin ağır işleyişi, bir uyuşmazlığın çözümü için gerekli yasal prosedürler, bu prosedürlerin maliyeti çeşitli mağduriyetlere yol açarken, hukuk sistemine duyulan güveni de zedelemektedir. Hukuk sisteminin işleyişini hızlandırmak ve tarafların, hukuki sürecin adil bir şekilde sonuçlanmasını beklerken yaşayacağı mağduriyetleri azaltmak için zaman içerisinde arabuluculuk, uzlaşma, tahkim gibi alternatif uyuşmazlık çözüm yolları geliştirilmiştir.
Tahkim, alternatif bir uyuşmazlık çözümüdür. Burada uyuşmazlıktan kastedilen hukuki uyuşmazlıklardır. Özellikle uluslararası ticari iş ve işlemlerde bir uyuşmazlığın çözümü için ulusal mahkemeler birçok durumda oldukça yavaş ve adaletin tesisi için yetersiz kalabilmektedir.
Taraflar aralarında yaptıkları bir tahkim sözleşmesi ile ya da iş ve işlemleri ile ilişkili yaptıkları sözleşmeye tahkim şartı ekleyerek, aralarında çıkacak muhtemel uyuşmazlıklar için alternatif bir uyuşmazlık çözüm yolu olarak tahkimi seçebilirler.
Bir sözleşmenin tarafları tahkimi seçtiğinde, uyuşmazlık çözümü için istedikleri tahkim merkezini ve hakemi de seçebilirler. Taraflar, yapacakları tahkim sözleşmesi ile uyuşmazlıkların çözüm sürecine dair irade serbestisi içerisinde hangi durumlarda tahkime başvurulacak, hangi uyuşmazlıklar tahkim dışında tutulacak, tahkimde hangi ülke hukukuna göre hareket edilecek, tahkim masrafları nasıl ödenecek gibi çeşitli konulara ilişkin şartları serbestçe belirleyebilirler.
Buraya kadar hukuk sisteminin ağır işleyişinden kaynaklanan problemleri ortadan kaldırmak amacıyla geliştirilen alternatif hukuk yollarından tahkim anlatıldı. Tahkim konusunun anlaşılması bu yazının konusu olan Kleros platformunun anlaşılması açısından önem arz ediyor.
Merkeziyetsiz Tahkim: Kleros
Bitcoin, bize blokzincir teknolojisi ile aracısız, güvenli, hızlı, düşük maliyetli, sansüre dirençli, şeffaf, daha gizli ve coğrafi sınırları olmayan bir şekilde nasıl finansal işlemler gerçekleştireceğimize dair son derece yenilikçi bir alternatif sundu. Blokzincir teknolojisinin sunduğu bu özellikler zamanla blokzincir tabanlı kompleks akıllı sözleşmelerin geliştirilmesi ile finans dışında farklı alanlarda da kullanılmaya başlandı ve belirli şartlar gerçekleştiğinde otomatize işlemler ile işlemlerin güvenli bir veritabanı üzerinde gerçekleştiği işlem ekosistemleri ortaya çıktı. Bugün finans, sağlık, ulaşım, iletişim, sigorta, noter, tedarik zinciri gibi çok farklı alanlarda blokzincir tabanlı uygulamaların geliştirildiğini görüyoruz. Kleros platformu da blokzincir, akıllı sözleşme tabanlı bir hukuk uygulamasıdır.
Kleros platformu 2017 yılında kurulmuş, 2018 yılında Ethereum blokzincir üzerinde başlatılmıştır. Platform, kendisini uyuşmazlıkları adil bir şekilde çözüme kavuşturmayı amaçlayan açık kaynak online uyuşmazlık çözüm protokolü olarak tanıtmaktadır. Platformun geliştirilmesi çalışmaları Fransa’da yerleşik bir şirket altında Kleros Kooperatifi tarafından sürdürülmektedir.
Kullanım Alanları
Kleros platformunda genel mahkemeler ve bu mahkemeler altında örgütlenmiş alt mahkemeler bulunmaktadır. Kullanıcıların taleplerine, ihtiyaca göre mahkemelere yeni alt kategoriler, mahkemeler eklenebilmektedir. Bir uyuşmazlık, niteliğine göre uzman mahkemelere yani uzman arabuluculara yönlendirilmektedir.
Kleros üzerinde bir merkeziyetsiz mahkemeye jüri olarak katılmak istendiğinde blokzincir teknolojileri, pazarlama hizmetleri, çeviri hizmetleri, video, içerik üretimi, küçük uyuşmazlıklar, içerik moderasyonu, veri analizi gibi alt mahkeme kategorileri arasından birinin seçilmesi gerekmektedir. Her bir mahkemenin bakacağı uyuşmazlıklar, gerektirdiği uzmanlık ayrı ayrı açıklanmaktadır. Ayrıca her bir mahkeme için yapılacak jüri olma talebi için platforma kilitlenmesi gereken PNK token miktarı da belirtilmektedir.
Pinakion’un kısaltması olan PNK, Kleros platformunun yerel, sistem tokenidir. Pinakion’un, Kleros teknik dökümanında, Antik Yunan’da her Atina vatandaşının kimlik olarak kullandığı bronz plak olduğu ifade edilmektedir. Atina’nın popüler yargılamalarında Pinakion’un jüri seçiminde bir jeton olarak kullanıldığı da belirtilmektedir.
Kleros platformunun kullanım alanları zaman içerisinde çeşitlenmiştir. Özellikle artan e-ticaret uygulamaları kullanımına bağlı olarak e-ticaret platformları kullanıcıları için merkeziyetsiz uyuşmazlık çözümü hizmeti sunulmaktadır. Kleros dökümanlarında yıllık e-ticaret uyuşmazlık hacminin 60 milyona ulaştığı bilgisinden hareketle pazarın büyüklüğüne vurgu yapılmaktadır.
DeFi platformlarında, online pazarlarda, uzaktan, serbest çalışma hizmetlerinde, ödül, teşvik programlarında, merkeziyetsiz içerik moderasyonu sistemlerinde Kleros platformu uyuşmazlık çözümü için platform düzeyinde tercih edilebilmektedir.
Kleros Platformu ayrıca ödemelerde, özellikle uluslararası ödemelerde yed-i emin, escrow hizmeti de vermektedir. Yani taraflar arasında koşulların sağlanıp sağlanmadığını tespit edip, akıllı sözleşmelere kilitlenen varlığın karşı tarafa transferi sağlanabilmektedir. Bu süreçte Kleros, güvenilir bir üçüncü parti olarak tarafların iş ve işlemlerinde güven problemine önemli bir alternatif olarak öne çıkmaktadır.
Oracle hizmeti, birçok zincir üstü platform tarafından son aylarda yoğun bir şekilde tercih edilmekte ve gerçek dünya verilerini blokzincire taşıyarak oldukça önemli bir ihtiyaca cevap vermektedir. Zincir dışı (off-chain) verileri zincir üstüne (blokzincire) taşıyan Oracle platformları aracılığıyla sağlanan verinin doğruluğunun denetlenmesi, yanlış bir veri sağlandığında bunun nasıl tespit edileceği ve nasıl bir yaptırım uygulanacağına ilişkin Kleros platformu, Realitio platformunun oracle çözümü çerçevesinde tahkim hizmeti vermektedir.
Kleros Platformu Nasıl Çalışır?
Kleros platformu, yukarıda belirtilen kullanım alanları ile ilgili hizmetler, uygulamalar tarafından kullanıcılarına verdikleri hizmetlerle ilişkili olarak isteğe bağlı olarak seçili olabilir. Bu durum kullanıcılar tarafından ilgili hizmeti, uygulamayı tercih sebebi olabilir.
Taraflar isteğe bağlı olarak Kleros akıllı sözleşmelerini yine bir akıllı sözleşme aracılığıyla hakem olarak seçerler. Sözleşme geliştiricileri kaç tane jüri üyesinin ve hangi mahkemenin uyuşmazlığa bakacağını da bu şekilde seçebilir.
Akıllı sözleşme ile jüri üyelerinin uyuşmazlıkla ilgili oy verirken uyuşmazlığın çözümüne ilişkin seçenekleri de belirlenmektedir. Bir uzaktan çalışma sözleşmesi söz konusu olduğunu düşünürsek; Alice, Bob’a bir çeviri yapma görevi vermiştir, bu örnekle ilişkili bir uyuşmazlıkta jüri üyelerine “Alice’e geri ödeme yap”, “Bob’a işi bitirmesi için süre ver” ya da “Bob’a ödeme yap” gibi seçenekler sunulabilir.
Kleros platformunda hakem olmak ve bir jüriye katılmak için Kleros platformunun yerel tokeni PNK sahibi olmak ve Kleros sitesi üzerinden ilgili mahkeme için yeterli miktarda PNK tokeni Kleros akıllı sözleşmelerine kilitlemek gerekiyor. Tüm bu süreçler bir “Metamask” cüzdanı kullanılarak kolayca takip edilebiliyor.
Hakem, jüri üyesi, herhangi bir uyuşmazlıkta jüri üyesi olarak seçildiği takdirde uyuşmazlık sonucuna göre nihai kararla tutarlı olmak kaydıyla haksız olan taraftan hakem ücreti alacaktır. Başlangıçta taraflar eşit olarak hakem ücreti yatıracak ancak sadece haksız taraf bu ücrete tabi olacaktır. Bu süreç de akıllı sözleşmeler aracılığıyla gerçekleştirilmektedir.
Kleros tahkim süreçlerinde hem jüri üyeleri hem uyuşmazlık tarafları için farklı teşvik mekanizmaları bulunmakta ve bu teşvik mekanizmalarının sayısının artırılması için geliştirmeler yapılmaktadır.
Jüriler, akıllı sözleşmeler aracılığıyla rastgele seçilmektedir. Bunun için özel bir protokol de kullanılmaktadır. Hakemlerin bağımsızlığı ve tarafsızlığı için her uyuşmazlıkta rastgele seçilmeleri oldukça önemlidir.
Bir jüri üyesinin bir defa oy hakkı olmakta ve oyunu geri alamamaktadır. Jüri üyesi tarafından verilen oy, oylama sonucunda hem taraflarca hem de diğer jüri üyelerince görülebilmektedir. Diğer jüri üyelerini etkilememek ve diğer jüri üyelerinden etkilenmemek için sistem bu şekilde tasarlanmıştır.
Rüşvet, manipülasyon vb. usülsüzlüklerin yapılmaması adına jüri üyelerinin kimlikleri gizli tutulmaktadır. Yani platformda bir KYC (Müşterini Tanı — Know Your Customer) süreci yoktur. Zamanla uyuşmazlıkların türüne ya da daha güvenli bir tahkim süreci inşa etmek için gizlilik dahil birçok opsiyon platform geliştiricileri tarafından gözden geçirilmektedir.
Platform Jüri üyesi sayısını artırmayı ve tahkim süreçlerini demokratize etmek için mümkün olduğunca alanında uzman ve çok sayıda jüri üyesinin platforma dahil olmasını amaçlamaktadır.
Bir uyuşmazlıkla ilgili akıllı sözleşmeler aracılığıyla jüri rastgele seçildikten sonra delil sunma aşamasına geçilir. Uyuşmazlığın tarafları, jüri üyeleri, herhangi bir üçüncü taraf delil sunabilir. Deliller incelendikten sonra karar verme aşamasına geçilir ve oylama (çoğunluk) ile bir karar verilir.
Özetle taraflar akıllı sözleşme aracılığıyla hakem olarak Kleros platformunu seçer. Taraflar sorunsuz bir şekilde yükümlülüklerini yerine getirirse sözleşmeyi Kleros tahkim sürecine girmeden sonlandırırlar. Bir uyuşmazlık çıktığı takdirde sözleşme çerçevesinde platforma kilitlenen varlıktan Kleros platformuna bir ücret ödenerek tahkim süreci başlatılır. Jüri seçilir, deliler sunulur, jüri tarafından oylama yapılır, karar verilir ve karar akıllı sözleşme aracılığıyla icra edilir.
Kleros platformunda şimdiye kadar 840 uyuşmazlık için tahkim süreci yürütülmüştür. Bu uyuşmazlıklardan 811’i sonlandırılmış, 29’u açıktır. Aktif jüri üyesi sayısı 782’dir. Şimdiye kadar uyuşmazlıklar çerçevesinde 437 jüri üyesi rastgele seçilmiş ve tahkim sürecinde yer almıştır. Kleros platformunda bulunan mahkemelere şimdiye kadar 170,432,000 adet PNK kilitlenmiştir. Bu sayı Kleros platformunun yerel tokeni PNK’nın toplam arzının %22.29’u, dolaşım arzının %32.56’sıdır. Şimdiye kadar tahkim süreçlerinde 346.702 ETH ücret olarak ödenmiştir.
Yukarıdaki istatistiklerin mahkemelere göre dağılımı aşağıdaki gibidir.
Kleros platformunda tahkim süreçlerinin manipüle edilmesi ya da rüşvet vb. araçlarla jüri üyelerinin kararlarına müdahale edilmesinin önüne geçmek amacıyla geliştirmeler yapılmaya devam ediliyor. Örneğin PNK arzının yarısından fazlasını elde eden bir kişinin jüri üyeliklerinin önemli bir kısmını ele geçirerek tahkim süreçlerini manipüle etme ihtimali bulunmaktadır. Bu durum Bitcoin ağında %51 saldırılarına benzetilebilir. Platform hem adil dağılım hem de bu ve benzeri saldırıların maliyetini artırmak adına çalışmalar yürütmektedir. Kleros platformunun çeşitli handikapları bulunmakla birlikte sunduğu çözüm ve vizyon oldukça önemli bir inovasyon niteliğindedir.
Sonuç
Kleros platformu, blokzincir teknolojisinin, bireylere sunduğu fırsatlara ve merkeziyetsiz doğasına uygun olarak bireylere daha hızlı, daha demokratik, daha güvenli ve çok daha önemlisi daha adil bir uyuşmazlık çözümü sunmayı amaçlamaktadır.
Uzun yargılama süreçleri taraflar için başlı başına bir mağduriyete dönüşmektedir. Uyuşmazlık, uluslararası bir uyuşmazlık ise ve alternatif uyuşmazlık çözümlerine başvurulmadıysa yargılama süreçleri daha da uzamaktadır. Ayrıca uyuşmazlığın niteliğine (örn. basit, cüzi ücretli bir çeviri işi) göre geleneksel hukuki yollara ve mevcut alternatif hukuk yollarına başvurmak taraflar için oldukça maliyetli ve işlevsiz olabilmektedir. Kleros bu noktada çok daha düşük maliyetli ve çok daha hızlı bir uyuşmazlık çözümü sunmakta, uyuşmazlığın adil bir şekilde çözümü için çeşitli teşvik mekanizmalarını kullanmaktadır.
Kleros, insanların kriptopara ekosisteminde daha güvenli bir şekilde işlem yapabilmesi, bir haksızlığa, suça maruz kaldıklarında hakkını arayabilmesi için alternatifler üretilmesi adına blokzincir ekosisteminin merkeziyetsiz doğasına da uygun bir platform olma özelliği taşımaktadır. Merkeziyetsiz bir işlem ekosisteminde çözümün de merkeziyetsiz bir platform aracılığıyla sunulması oldukça işlevsel bir uyuşmazlık modeli olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kleros platformu hem kullanım alanını genişletmek hem mevcut hukuk uygulamaları ile daha uyumlu, güvenilirliği daha yüksek ve daha demokratik ve adil bir uyuşmazlık çözümü sunmak için sürekli olarak platformu geliştirmektedir.
Kleros, birçok alanı dönüştüren blokzincir teknolojisinin hukuk alanında bir uygulaması olarak hukuki süreçlerin geleceğine dair de önemli bir projeksiyon niteliği taşımaktadır.
Not: Bu yazı Kleros platformunu açıklamayı ve blokzincir tabanlı hukuk uygulamalarına projeksiyon tutmayı amaçlamaktadır. Yazıda yer alan hususlar yatırım tavsiyesi niteliğinde değildir.
Bu yazı ilk olarak 19/06/2021 tarihinde Blockchain İstanbul‘da yayımlanmıştır.